Obchody Bożego Narodzenia w obrządku prawosławnym sięgają wieków wstecz, łącząc w sobie głęboką teologię, bogactwo symboliki oraz niezwykle barwne obrzędy ludowe. Warto poznać poszczególne etapy przygotowań, liturgii oraz świąteczne zwyczaje, które kultywują wspólnoty wiernych na terenach Polski, Ukrainy, Rosji i Bałkanów. Poniższy artykuł przybliża najważniejsze z nich oraz ukazuje, jak łączą się elementy duchowe z regionalną kulturą.
Przygotowania do Świąt – Post Bożonarodzeniowy
Przygotowania rozpoczynają się od Postu Bożonarodzeniowego, zwanego też Filipowym, który trwa 40 dni. Jego cel to umartwienie i oczyszczenie serca, aby każdy wierny przyszedł na święta z prawdziwą radością. W trakcie postu powstrzymuje się od mięsa, nabiału, a często także od olejów roślinnych w dni ścisłego postu.
- Cel postu: duchowa odnowa i wyciszenie
- Zakazy pokarmowe: mięso, nabiał, niekiedy ryby i oleje
- Modlitwa i uczynki miłosierdzia: uczestnictwo w nabożeństwach oraz wsparcie potrzebujących
Post stanowi nie tylko rygor żywieniowy, ale przede wszystkim praktykę modlitewną. Wierni czytają fragmenty Ewangelii, żywoty świętych oraz uczestniczą w cotygodniowych całonocnych czuwaniach w cerkwi.
Wigilia i Wieczerza
Choć prawosławni rozpoczynają świętowanie 7 stycznia według kalendarza juliańskiego, kulminacyjne obchody mają miejsce w wieczór poprzedzający – Wieczerza Wigilijna. Nie używa się tu tradycyjnych 12 potraw, lecz nabożeństwo domowe i symboliczna uczta postna.
- Pragmatyczne znaczenie – oczekiwanie na Narodzenie Chrystusa
- Zapalenie świec przy ikonostasie w domu
- Łamanie się prosforą lub małą prostą opłatkiem
Po wspólnej modlitwie rozpoczyna się skromna kolacja, na którą składają się przede wszystkim postne potrawy: kutia (pszenną lub popieczną), zupa grzybowa, pierogi z kapustą i grzybami, kompot z suszonych owoców. W niektórych regionach obecny jest także chleb zolty, miodowe ciasteczka czy kiszona kapusta z grochem.
Nabożeństwa Bożonarodzeniowe
Liturgia Świętej Nocy to centralny moment świętowania. Rozpoczyna się niewielkim wejściem kapłana do świątyni, po którym następuje uroczyste Święte Śpiewanie (Godowennia). W trakcie nabożeństwa celebruje się Ewangelię, która głosi narodzenie Zbawiciela.
Struktura liturgii
- Wejście Zbawiciela – procesja z krzyżem i ikonami
- Czytanie fragmentów z Księgi Izajasza oraz Ewangelii wg św. Łukasza
- Wielkie wezwanie – hymn „Chrystus się rodzi, wielbi Go świat”
- Eucharystia – komunia z konsekrowanego prosforu
Często liturgia łączy się z biegunowym mrozem i śniegiem, dlatego wierni przychodzą ubrani ciepło, przynosząc ze sobą świece, które kapłan błogosławi, skrapiając wodą święconą. Po liturgii dzwony i cerkiewna sygnatura wzywają do wspólnego śpiewu kolęd.
Świąteczne Pieśni i Kolędy
Tradycja śpiewania kolęd jest nieodłącznym elementem Bożego Narodzenia. Pieśni w języku cerkiewnosłowiańskim lub narodowym przekładzie wyrażają radosne pozdrowienie: „Chrystus się rodzi! – „Sława na wysokości Bogu!”.
- Pochwała Pana – pieśni eucharystyczne
- Kolędy ludowe – opowieści o pasterzach, aniołach, gwieździe betlejemskiej
- Specjalne akathisty – godzinna modlitwa śpiewana na cześć Narodzenia
Śpiew odbywa się zarówno przy ikonostasie, jak i w domach, gdzie rodziny zbierają się przy stole, kontynuując pieśni od wieczora aż po późną noc.
Symbolika i Obrzędy Ludowe
Boże Narodzenie w prawosławiu łączy się z licznymi zwyczajami ludowymi, które miały zapewnić pomyślność i obfitość w nadchodzącym roku.
- Błogosławieństwo ikon i domów – feleczki
- Święcenie wody – tzw. Wielka Sobota Jordanu
- Noworoczne odwiedziny – kolędnicy przynoszą życzenia i radość
- Odnajdywanie igły w kutii – symbol długiego życia i zdrowia
Po liturgii rodzinne grupy odwiedzają pobliskie cerkwie, prosząc o błogosławieństwo i przynosząc ze sobą świąteczne wypieki. Podczas odwiedzin dzieci otrzymują drobne upominki, a starsi dzielą się chlebem i wodą święconą.
Święta Rodzina i Tradycja Modlitwy
Na zakończenie okresu świątecznego, w dniu 19 stycznia (6 stycznia według kalendarza gregoriańskiego), prawosławni obchodzą Chrzest Pański – Epifanię. Święto to zamyka bożonarodzeniowe uroczystości i jest połączone z obrzędem Święcenia Wód.
- Procesja nad rzeką lub zbiornikiem wodnym
- Wyrzucenie krzyża do wody i jego wyławianie przez śmiałków
- Obmywanie się w lodowatej wodzie – symboliczny nawrót i oczyszczenie
Epifania to także okazja do wspólnego świętowania w gronie parafialnym, wymiany życzeń oraz modlitw w intencji zdrowia i pokoju. Poświęconą w tę noc wodą wierni ochraniają domy przed złymi mocami przez cały nadchodzący rok.
